Türkiye’de Millî Mücadele tek parti, tek adam iktidarına yol açmıştır. Elbette Millî Mücadelenin böyle bir amacı yoktur. Ancak sonuç böyledir. Bu sonucun ortaya çıkması doğal değildir. Halkın rızasına göre olmamıştır.1919 yılı boyunca yapılan kongreler, böyle bir sonucun ortaya çıkmasına zemin hazırlamış değildir. Zaten o kongrelerde alınan kararlarda tek parti tek adam idaresini kurma amacı yoktur. 9 Eylül 1923’te kurulan CHP idaresi, tarihi böyle kurgulamıştır.

1919 Yılı Türkiye’de kongreler yılı diye kabul edilmektedir. Çünkü 13 Kasım 1918’de başkent İstanbul, Mondros Mütarekesinin bir sonucu olarak, İtilaf Devletleri tarafından işgal edilmiştir. Bu tarihten sonra Osmanlı Padişahı ve Osmanlı Hükümeti işgalcilerin elinde esir durumundadırlar. Esaret altındakilerden işgalleri sona erdirmelerini beklemek, gerçekçi değildir. İşgal edilen veya edileceği söylenen her bölge kendi derdine çare aramaya başlamıştır. 1919 yılı boyunca pek çok yerde kongre yapılmasının temel nedeni budur.

Kongrelerin toplandığı yer ve tarihler dönemin şartlarını açıklayan örneklerdir:

1-Ardahan Kongresi 3 Ocak 1919’da (Ardahan-Batum-Kars) delegelerinin katılımıyla muhtemel Ermeni ve Gürcü işgaline karşı direnilmesi kararı alınmıştır.

2-Kars Kongresi 18 Ocak 1919’da, (Ardahan-Batum-Kars) muhtemel Ermeni Gürcü işgaline karşı ve Güneybatı Kafkas Geçici Hükümetinin kurulması kabul edilmiştir.

3-Oltu Kongresi 17 Mart 1919’da (Oltu ve çevresinin) muhtemel Ermeni işgaline karşı korunması için Oltu İslam Şurası adıyla geçici bir hükümetin kurulması kararı alınmıştır.

4-Müdafaayi Hukuki Osmani Kongresi 17 Mart 1919’da İzmir’de Sakallı Nureddin Paşa tarafından toplanmış, İzmir ve çevresinin muhtemel Yunan işgaline karşı silahlı mücadele yapılması kararı ilan edilmiştir.

5-Balıkesir (Karesi) 1.Kongresi (26 Haziran 1919) 2. Kongresi (16 Ağustos 1919) toplanmış, Batı Anadolu’nun muhtemel işgalinin engellenmesi kararını almış,

6-Erzurum Kongresi Vilayatı Şarkiyye Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti Erzurum Şubesi tarafından (23 Temmuz 1919), düzenlenmiş, muhtemel Ermeni işgaline karşı tedbirlerin alınması kararlaştırılmıştır.

7-Alaşehir Kongresi, Saruhan /Manisa, (16 Ağustos 1919’da) Mutasarrıfı Hüseyin Fikri Bey başkanlığında toplanmış, Batı Anadolu’nun işgallere karşı savunulması ve Sivas Kongresine yedi delegenin katılması kararı alınmıştır.

8-Sivas Kongresi, Sivas’ta 3 Eylül 1919, Kemal Paşa’nın daveti ve Erzurum’dan gelen Vilayatı Şarkıyye Müdafaai Hukuk Cemiyeti Temsil Heyetinin katılması ile toplanmış, Kuvay-ı Milliye gruplarının birleştirilmesi, Anadolu’da ayrı bir idare (Hükümet) kurulması ve ABD Mandası kararı için ABD Kongresine müracaat edilmiştir.

9-Nazilli Kongresi, 6 Eylül 1919’da Batı Anadolu illerinden delegelerin katılması ile ve Batı Anadolu savunmasının güçlendirilmesi ile Batı Anadolu Kuvay-ı Milliye Teşkilatlarının birleştirmesi kararı alınmıştır.

Bu kongrelerden, yalnızca Erzurum ve Sivas kongrelerine M. Kemal Paşa katılmıştır. Kemal Paşa’nın katıldığı, kongre tarihlerine dikkat edildiğinde Millî Mücadeleye sonradan katılmıştır. Dolayısıyla Millî Mücadele, Kemal Paşa ile başlamış değildir. O tarihte Erzurum ve Sivas, kolordu komutanlıkları merkezidir. Kemal Paşa Padişah Yaveri, Ordu Müfettişi sıfatıyla gönderildiği için kolordu komutanlarının desteğini almıştır.

Nitekim Erzurum Kongresine delege olarak bile katılmasına şiddetle muhalefet edilmişken, Kolordu Komutanı Kazım Karabekir’in araya girmesi hatta baskı yapmasıyla kongreye başkan seçilmiştir.

Kemal Paşa, Erzurum Kongresinin açılış ve kapanış konuşmasında padişaha/halifeye bağlılığını bildirmiş, onun esaretten kurtarılmasını bir amaç olarak açıklamıştır. Kongre kapanış kararları da aynı içeriktedir. Cumhuriyet kelimesi kullanılmamış iması bile yapılmamıştır. Cumhuriyetin temellerinin Erzurum Kongresinde atıldığı hikayesi, sonradan Mazhar Müfit Kansu tarafından uydurulmuştur. Her nasılsa Erzurum yerel yöneticileri, bu hikayeyi sahiplenmiştir. Cumhuriyetin kurulmasında Erzurum’unda payı olduğu gibi hayali bir övünme, Erzurum yerel yöneticilerinde kuşaktan kuşağa aktarılmıştır.

Erzurum Kongresinde İtilaf Devletlerinin işgalleri kınanmamıştır. Ermenilik ve Rumluk lehine işgallerin genişletilmesinin kabul edilmeyeceği ilan edilmiştir. Türk adı, Türk milleti, Türk yurdu gibi vurgular yer almamıştır. “Ya İstiklal Ya Ölüm” cümlesi yazılmamıştır, söylenmemiştir. Erzurum Kongresi döneminde, Erzurum örtülü bir şekilde İngiliz işgali ve denetimi altındadır. İngiliz işgalini, denetimini reddeden bir karar da kongrede alınmamıştır.

Erzurum’da İngiliz işgalini ve denetimini temin eden Albay Rawlinson ikili görüşmelerinde Kemal ve Karabekir paşalara “cumhuriyet idaresini” tavsiye etmiştir. Dönemin Türk seçkinlerinin aklına, Osmanlının yıkılması yerine cumhuriyet idaresinin kurulması fikrini Rawlinson düşürmüştür.

Cumhuriyet idaresinin temeli, özgür seçimdir. 1950’ye kadar Türkiye’de seçim yapılmamıştır. Bu yüzden 1950’ye kadar Türkiye’de cumhuriyet idaresi (mesela Nihal Atsız’a göre) yoktur. Tek parti, tek adam idaresi vardır. Hüseyin Avni Ulaş’ın deyimiyle “hayatı minnetsiz yaşayan Erzurumluların” tek adam tek parti idaresiyle övünmesi yakışır mı?

KAYNAKÇA

1-Alfred Rawlinson, Albay Rawlinson’un Orta Doğu Hatıraları, Çeviren: Cengiz İ. Çay, İstanbul 2016.

2-Bilal Şimşir, Malta Sürgünleri, İstanbul 2020.

3-Bülent Tanör, Türkiye’de Kongre İktidarları (1918-1920), YKY, İstanbul 1998.

4-Fahrettin Kırzıoğlu, Bütünüyle Erzurum Kongresi, Ankara 1993.

5- Kazım Karabekir, İstiklal Harbimiz, YKY İstanbul 2024.

6-Mahmut Goloğlu, Milli Mücadele Tarihi: Erzurum Kongresi, İş Bankası Yayınları, İstanbul 2008.

7-Mazhar Müfit Kansu, Erzurum’dan Ölümüne Kadar Atatürk ile Beraber, TTK, Ankara 2022.

8-Şevket Süreyya Aydemir, Tek Adam (I-II), İstanbul 2020.

9-Yusuf Hikmet Bayur, Türk İnkılabı Tarihi, C.I, K.II, TTK, Ankara 1991.

10-Zeki Sarıhan, Kurtuluş Savaşı Günlüğü –I- TTK, Ankara 2003.